Zdrowa kawa z dodatkiem grzybów leczniczych

KAWA Z DODATKIEM GRZYBÓW- NOWE ŹRÓDŁO ZWIĄZKÓW BIOAKTYWNYCH?

Redakcja naukowa:

dr Joanna Klonowska

Ewa Jabłońska, Karina Błądkowska, Monika Bronkowska

Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Streszczenie: Ludzie od stuleci czerpali z natury, by leczyć rozmaite dolegliwości. Wraz z rozwojem nowoczesnej medycyny nastąpił rozkwit syntetycznych leków i suplementów diety, a zastosowanie naturalnych surowców znacznie zmalało. W ostatnim czasie można zaobserwować trend powrotu do tradycji, konsumenci coraz chętniej sięgają po żywność i suplementy z dodatkiem ziół czy innych roślin leczniczych. Zainteresowanie wzbudzają także surowce orientalne-zwłaszcza z terenów Indii oraz Azji Wschodniej, które znane są z wysokiej zawartości rozmaitych związków bioaktywnych. Przykładem produktów, które zaczęły zyskiwać popularność na rynku, są kawy oraz inne napoje z dodatkiem grzybów leczniczych, m.in. Ganoderma lucidum, Cordyceps sinensis, Inonotus obliquus, Hericium erinaceum, Lentinula edodes. Są stosowane w medycynie ludowej, przede wszystkim chińskiej i japońskiej, jako remedium na liczne dolegliwości, m.in. bezsenność, schorzenia układu nerwowego, demencja, choroby układu krążenia. Przypisywano im niemal magiczne właściwości, G. lucidum (laskownica żółtawa), szerzej znany pod japońską nazwą reishi, określano jako „grzyb nieśmiertelności” czy „grzyb o duchowej mocy”. Analizy przeprowadzone w ostatniej dekadzie wykazały, że grzyby zawierają liczne związki biologicznie czynne, zwłaszcza polisacharydy oraz związki fenolowe, sterole. Jak podają opisy producentów, kawa z dodatkiem grzybów optymalizuje ciśnienie krwi, odkwasza organizm, zapobiega zgadze, wzmacnia wydolność i wytrzymałość organizmu, pobudza i dodaje energii bez skutków ubocznych powodowanych przez tradycyjną kawę. Przeprowadzono liczne badania efektywności suplementacji wybranych gatunków grzybów w terapii chorób neurodegeneracyjnych, nowotworów, cukrzycy czy chorób sercowo-naczyniowych, których wyniki są obiecujące, choć wciąż niejednoznaczne. Wskazuje się także na potencjał grzybów w terapiach przeciwstarzeniowych. Niniejsza praca stanowi przegląd doniesień naukowych dotyczących aktywności biologicznej i skuteczności wybranych gatunków grzybów wykorzystywanych w produkcji napojów dostępnych na rynku polskim i zagranicznym.

Słowa kluczowe: reishi, chaga, lion’s mane, yamabushitake, cordyceps.

Wprowadzenie

Od czasów antycznych człowiek wykorzystywał grzyby jako źródło pożywienia [4]. Z czasem rola tych surowców zmieniła się i spożywano je głównie ze względu na walory sensoryczne [36]. Użycie grzybów w celach leczniczych kojarzone jest przede wszystkim z tradycyjną medycyną chińską, która poleca spożycie niektórych gatunków celem utrzymania zdrowia lub terapii chorób [16].

W ostatnich latach obserwuje się zwiększenie zainteresowania konsumentów środkami pochodzenia naturalnego jak rośliny zielarskie czy przyprawowe. Około 20% światowej populacji oraz 22% Polaków stosuje zioła regularnie [9]. Na rynku pojawiło się wiele suplementów zawierających te surowce lub wyizolowane z nich substancje, choć często brakuje przekonujących badań naukowych potwierdzających ich efektywność oraz bezpieczeństwo. Rozwinął się również segment żywności funkcjonalnej. Przykładem produktu, który zyskuje rosnącą popularność, są kawy i inne napoje z dodatkiem grzybów leczniczych, takich jak reishi, chaga, cordyceps, shiitake czy yamabushitake. Analizy przeprowadzone w ostatniej dekadzie wykazały, że zawierają one liczne związki biologicznie czynne, zwłaszcza polisacharydy oraz związki fenolowe i sterole. Jak podają opisy producentów, kawa z dodatkiem grzybów optymalizuje ciśnienie krwi, zapobiega zgadze, wzmacnia wydolność i wytrzymałość organizmu, pobudza i dodaje energii bez skutków ubocznych powodowanych przez tradycyjną kawę.

Na rynku polskim i zagranicznym dostępne są kawy oraz inne napoje z dodatkiem jednego lub większej liczby grzybów, a do najczęściej wykorzystywanych w produkcji gatunków należą: Ganoderma lucidum, Inonotus obliquus, Cordyceps sinensis, Hericum erinaceus.

Ganoderma lucidum (reishi, linghzi) 28

Ganoderma lucidum jest gatunkiem szeroko znanym w krajach wschodnioazjatyckich, zwłaszcza w Chinach (linghzi), Japonii (reishi), Korei, gdzie tradycyjnie stosuje się go celem wspomagania zdrowia i długowieczności [19]. Znanych jest ponad 2000 odmian reishi, z czego jedynie 6 (czerwona, czarna, niebieska, biała, żółta, purpurowa) zostało dotychczas głębiej zbadanych. Czerwone i czarne reishi są najpowszechniej stosowane w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym ze względu na najsilniejszą aktywność prozdrowotną [7].

Dotąd wyizolowano z reishi ponad 400 związków, z czego ponad 150 to związki terpenowe. Uważa się, że są one odpowiedzialne za terapeutyczne właściwości surowca [23, 24, 29, 50]. Pozostałe związki to: polisacharydy, kompleksy polisacharydowo-peptydowe, lektyny, fenole, steroidy, β-glukany, aminokwasy, ligniny, organiczny german, witaminy, adenozyna i inne, a każdy z tych związków wykazuje aktywność biologiczną [25].

Polisacharydy zawarte w reishi wykazują zdolność do indukowania apoptozy w ludzkich komórkach nowotworowych jelita grubego linii HCT-116 [48]. Kao i wsp. (2016) wykazali, że alkoholowe ekstrakty G. lucidum w postaci whiskey i wina ryżowego hamowały wzrost komórek nowotworowych prostaty linii PC3 i DU145 poprzez inhibicję cyklu komórkowego oraz indukcję apoptozy. Działanie przeciwnowotworowe G. lucidum (ekstraktu wodnego i oleju z zarodników) może być związane ze zdolnością do hamowania aktywności topoizomerazy I i II, a w przypadku oleju z zarodników także ze zmniejszeniem ilości cykliny D1, co powoduje zatrzymanie cyklu komórki w fazie G1 [1]. Pochodne ergosterolu wyizolowane z G. lucidum wykazały aktywność przeciwnowotworową oraz antyangiogenną w badaniach in vitro [2].

W modelach zwierzęcych wykazano działanie przeciwdepresyjne [31,38] oraz słabe przeciwdrgawkowe ekstraktów reishi [38]. Polisacharydy G. lucidum mogą mieć zastosowanie w terapii pomocniczej zaburzeń poznawczych w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych z uwagi na zdolność do zwiększania intensywności procesów proliferacji komórek prekursorowych układu nerwowego oraz aktywacji czynnika wzrostu FGFR1, a co za tym idzie- do zwiększenia neurogenezy [11].

Medycyna ludowa wiąże spożycie reishi ze zdrowiem i długowiecznością, a jedną z tradycyjnych nazw tego surowca jest „grzyb nieśmiertelności” [21]. Według Shen Nong Ben Cao Jing („The Divine Farmer’s Materia Medica”), chińskiej farmakopei z lat 221-206 p.n.e., lingzhi zapobiegało starości i przedłużało życie, tak by móc osiągnąć nieśmiertelność [46]. Współczesne badania wskazują, że polisacharydy, peptydy i triterpeny G. lucidum mogą posiadać aktywność przeciwstarzeniową [44]. Mechanizmy takiego działania to m.in.: hamowanie produkcji reaktywnych form tlenu i zaawansowanych produktów glikacji białek, hamowanie peroksydacji lipidów, wzrost produkcji katalazy, glutationu, zwiększenie zdolności do zmiatania wolnych rodników [40], zwiększenie zdolności do chelatowania jonów żelaza [13]. Polisacharydy wykazały właściwości ochronne przeciw fotostarzeniu fibroblastów poprzez eliminację reaktywnych form tlenu powstałych pod wpływem promieniowania UVB [47].

Inonotus obliquus (chaga)

Inonotus obliquus, powszechnie zwany chaga, od ponad 400 lat znany jest na terenach Europy Wschodniej, Rosji, Chin i Korei oraz stosowany ze względu na przypisywane mu właściwości antybakteryjne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe i hepatoprotekcyjne [18].

Wśród składników chaga wymienia się: związki steroidowe, węglowodany, nienasycone kwasy tłuszczowe, fosfolipidy, glukolipidy, witaminę K, ubichinon, azuleny, związki fenolowe, w tym flawonoidy i irydoidy, analogi hispidyny, melaniny [42].

Wykazano przeciwzapalne właściwości terpenów I. obliquus, z czego największą aktywnością charakteryzowały się nadtlenek ergosterolu oraz kwas trametonolinowy [27]. W badaniach na makrofagopodobnych liniach mysich RAW 264.7 wykazano przeciwzapalne właściwości ekstraktu chaga na drodze inhibicji cytokin IL-6, IL-1β i TNF-α [43] oraz TNF-α i białek STAT (signals tranducers and activator of transcription) w przypadku myszy z zapaleniem okrężnicy [3].

Wodny ekstrakt I. obliquus zahamował wzrost ludzkich komórek nowotworowych okrężnicy linii HT-29 oraz indukował ich apoptozę poprzez zwiększenie ekspresji białek proapoptotycznych i zmniejszenie ekspresji białek przeciwapoptotycznych [17]. Właściwości przeciwmutagenne, antyprofliferacyjne i antyoksydacyjne zostały potwierdzone w licznych badaniach [8,33,34,39].

Diao i wsp. (2014) zbadali aktywność polisacharydów I. obliquus u szczurów z cukrzycą 29

indukowaną streptozocyną. Po 6-tygodniowej kuracji zaobserwowano mniejszy wzrost masy ciała, niższe stężenie glukozy we krwi, niższy poziom lipoprotein LDL i wyższy poziom HDL, obniżenie parametrów stanu zapalnego oraz mniejsze uszkodzenia komórek β trzustki u szczurów, które przyjmowały polisacharydy w porównaniu do grupy ich nieotrzymującej. Otrzymane wyniki były zależne od dawki.

Cordyceps sinensis (cordyceps)

Cordyceps sinensis naturalnie występuje w środkowo-zachodniej części Himalajów na wysokości powyżej 3500 m n.p.m. Jest to gatunek pasożytniczy, który rozwija się na larwie ćmy Thitarodes armoricanus, powodując jej mumifikację, a następnie wytwarza owocnik. Związki aktywne tego surowca to m.in.: kordycepina (3’-deoksyadenozyna), kwas kordycepinowy (izomer kwasu chinowego), polisacharydy, nukleotydy, sterole (w tym ergosterol i jego pochodne), arginina, kwas glutaminowy, tyrozyna, tryptofan, nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe [37].

Tradycyjne zastosowanie C. sinensis obejmuje: wspomaganie wydolności fizycznej, funkcji wątroby, nerek i płuc, terapię chorób serca, astmy, choroby obturacyjnej płuc, wspomaganie funkcji seksualnych i płodności [37].

Sterole wyizolowane z cordycepsu, posiadające pierścień epoksydowy lub pierścień z mostkiem nadtlenkowym, wykazały aktywność cytotoksyczną wobec komórek białaczki promielocytowej HL-60 [28]. C. sinensis złagodził w badaniu in vitro zwłóknienie wątroby wywołane tetrachlorometanem, co prawdopodobnie wynikało z działania ergosterolu [35]. Co więcej, ergosterol wykazał podobne działanie in vivo.

Wyniki badania Zhang i wsp. (2012) sugerują możliwość wykorzystania C. sinensis w prewencji odrzucania przeszczepów nerek oraz opóźnianiu postępu przewlekłej dysfunkcji nerek po przeszczepie.

Dla polisacharydów C. sinensis wykazano działanie opóźniające wystąpienie zmęczenia fizycznego w teście wymuszonego pływania u myszy [45]. Stężenie kwasu mlekowego i azotu mocznikowego we krwi było niższe u myszy przyjmujących polisacharydy, natomiast stężenie wątrobowego i mięśniowego glikogenu było wyższe.

Ekstrakt z cordycepsu wykazuje potencjał przeciwstarzeniowy [12]. U myszy, u których z użyciem D-galaktozy indukowano procesy starzenia, przyjmowanie wodnego ekstraktu C. sinensis spowodowało poprawę pamięci i zdolności do uczenia się oraz zwiększenie aktywności enzymów antyoksydacyjnych i obniżenie aktywności monoaminooksydazy i poziomu peroksydacji lipidów.

Hericum erinaceus (lion’s mane, yamabushitake)

Z uwagi na charakterystyczny wygląd, Hericum erinaceus nadano wiele zwyczajowych nazw, z czego obecnie w literaturze oraz na rynku zachodnim najczęściej spotyka się nazwy „lion’s mane” (tłum. lwia grzywa) oraz „yamabushitake” (jap.). H. erinaceus występuje głównie na terenach Wschodniej Azji i od wieków wykorzystywany był w tradycyjnej medycynie chińskiej. Wśród właściwości zdrowotnych tego grzyba wymienia się aktywność: przeciwnowotworową, hipolipemizującą, przeciwhipertensyjną, protekcyjną wobec chorób neurologicznych. Główne związki bioaktywne yamabushitake to: polisacharydy (zwł. β-glukany), kwasy tłuszczowe, liczne związki aromatyczne, związki fenolowe (hericenon B) [15].

W licznych badaniach wykazano przeciwnowotworową aktywność yamabushitake, m.in. wobec: raka piersi (MCF-7) [22], przełyku (EC109) [26], żołądka (NCI-87) [20], chłoniakowi (EL4) [41].

Podawanie etanolowego ekstraktu yamabushitake myszom karmionym wysokotłuszczową dietą spowodowało zmniejszenie przyrostu masy ciała i tkanki tłuszczowej oraz obniżenie stężenia trójglicerydów we krwi i w wątrobie w porównaniu do grupy kontrolnej. Możliwą przyczyną takich wyników była modulacja ekspresji genów poprzez aktywację PPARγ [10].

W badaniu na myszach z indukowanymi za pomocą β-amyloidu deficytami w zakresie pamięci i zdolności do uczenia się, wykazano, że dieta wzbogacona o H. erinaceus spowodowała poprawę funkcji poznawczych [30]. Działanie yamabushitake na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy może wynikać z właściwości hericenonów i erinacyn, stymulujących czynnik wzrostu nerwów NGF. Co 30

więcej, spożywanie H. erinaceus może zmniejszać objawy depresji i niepokoju w innym mechanizmie, niepowiązanym z NGF [32].

Podsumowanie

Grzyby lecznicze stanowią cenne źródło substancji aktywnych, w tym polisacharydów, związków fenolowych, aminokwasów, steroidów. Właściwości tych surowców zostały odkryte już wieki temu i dotąd są wykorzystywane w medycynie ludowej. Współczesne badania nadają naukowe podstawy tradycyjnemu wykorzystaniu grzybów, potwierdzając m.in. aktywność przeciwutleniającą, przeciwnowotworową, hipolipemizującą czy wspierającą funkcjonowanie układu nerwowego. Należy jednakże pamiętać, że wyniki uzyskane w badaniach często powiązane są z przyjmowaniem dużych ilości grzybów, których spożycie w typowej zachodniej diecie może być trudne. Pomimo to, grzyby lecznicze są wartościowymi produktami spożywczymi i mogą stanowić uzupełnienie diety, zarówno pod względem odżywczym, jak i smakowym. Kawy z dodatkiem grzybów wydają się ciekawą formą spożycia tych produktów.

Piśmiennictwo:

[1] Chen C., Li P., Li Y., Yao G., Xu J.H. Antitumor effects and mechanisms of Ganoderma extracts and spores oil. Oncol. Lett. 2016; 12: 3571-3578.

[2] Chen S., Yong T., Zhang Y., Su Y., Jiao H., Xie Y. Anti-tumor and anti-angiogenic ergosterols from Ganoderma lucidum. Front. Chem. 2017; 5 (85), https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fchem.2017.00085/full, [data dostępu 30.03.2018].

[3] Choi S.Y., Hur S.J., An C.S., Yeon Y.H., Jeoung Y.J., Bak J.P. i wsp. Anti-inflammatory effects of Inonotus obliquus in colitis induced by dextran sodium sulfate. J. Biomed. Biotechnol. 2010; 943516, doi: 10.1155/2010/943516.

[4] Cooke R.C. Fungi, man, and his environment. Largman, London, New York, 1977: 144.

[5] Deepalakshmi K., Mirunalini S. Therapeutic properties and current medical usage of medicinal mushroom: Ganoderma lucidum. IJPSR. 2011; 2 (8): 1922-1929.

[6] Diao B.Z., Jin W.R., Yu X.J. Protective effect of polysaccharides from Inonotus obliquus on streptozotocin-induced diabetic symptoms and their potential mechanisms in rats. Evid. Based. Complement. Altern. Med. 2014; 841496, https://www.hindawi.com/journals/ecam/2014/841496/ [data dostępu 30.03.2018].

[7] Dinesh Babu P., Subhasree R.S. The sacred mushroom „reishi”- a review. AEJB. 2008; 1(3): 107-110.

[8] Fan L., Ding S., Ai L., Deng K. Antitumor and immunomodulatory activity of water-soluble polysaccharide from Inonotus obliquus. Carbohydr. Polym. 2012; 90: 870-874.

[9] Habior A. Zioła i suplementy diety z ryzyko uszkodzenia wątroby. Gastroenterol. Klin. 2012; 4 (2): 59–68.

[10] Hiwatashi K., Kosaka Y., Suzuki N., Hata K., Mukaiyama T., Sakamoto K. i wsp. Yamabushitake Mushroom (Hericium erinaceus) Improved Lipid Metabolism in Mice Fed a High-Fat Diet. Biosci. Biotechnol. Biochem. 2010; 74 (7): 1447–1451.

[11] Huang S., Mao J., Ding K., Zhou Y., Yang W., Wang P. i wsp. Polysaccharides from Ganoderma lucidum promote cognitive function and neural progenitor proliferation in mouse model of Alzheimer’s disease. Stem Cell Reports 2017; 8: 84–94.

[12] Ji D.B., Ye J., Li C.L., Wang Y.H., Zhao J., Cai S.Q. Antiaging effect of Cordyceps sinensis extract. Phytother. Res. 2009; 23 (1): 116-122.

[13] Kanlaya R., Khamchun S., Kapincharanon C., Thongboonkerd V. Protective effect of epigallocatechin-3-gallate (EGCG) via Nrf2 pathway against oxalate-induced epithelial mesenchymal transition (EMT) of renal tubular cells. Sci. Rep. 2016; 6, 30233, https://www.nature.com/articles/srep30233 [data dostępu 10.04.2018].

[14] Kao H.J., Bishop K.S., Xu Y., Han D.Y., Murray P.M., Marlow G.J. i wsp. Identification of potential anticancer activities of novel Ganoderma lucidum extracts using gene expression and

pathway network analysis. Genomics Insights. 2016; 9: 1–16, https://journals.sagepub.com/doi/full/10.4137/GEI.S32477 [data dostępu 10.04.2018].

[15] Khan M.A., Tania M., Liu R., Rahman M.M. Hericium erinaceus: an edible mushroom with medicinal values. J. Complement. Integr. Med. 2013; 24 (10), doi: 10.1515/jcim-2013-0001.

[16] Lee K.H., Morris-Natschke S.L., Yang X., Huang R., Zhou T., Wu S.F. i wsp. Recent progress of research on medicinal mushrooms, foods, and other herbal products used in traditional Chinese medicine. J. Tradit. Complement Med. 2012; 2 (2): 84-95.

[17] Lee S.H., Hwang H.S., Yun J.W. Antitumor activity of water extract of a mushroom, Inonotus obliquus, against HT-29 human colon cancer cells. Phytother. Res. 2009; 23 (12): 1784-1789.

[18] Lemieszek M.K., Langner E., Kaczor J., Kandefer-Szerszeń M., Sanecka B., Mazurkiewicz W. i wsp. Anticancer effects of fraction isolated from fruiting bodies of Chaga medicinal mushroom, Inonotus obliquus (Pers.:Fr.) Pilát (Aphyllophoromycetideae): in vitro studies. Int. J. Med. Mushr. 2011; 13 (2): 131-143.

[19] Leskosek-Cukalovic I., Despotovic S., Lakic N., Niksic M, Nedovic V., Tesevic V. Ganoderma lucidum –Medicinal mushroom as a raw material for beer with enhanced functional properties. Food. Res. Int. 2010; 43: 2262-2269.

[20] Li G., Yu K., Li F., Xu K., Li J., He S. i wsp. Anticancer potential of Hericium erinaceus extracts against human gastrointestinal cancers. J. Ethnopharmacol. 2014; 153: 521–530.

[21] Li J., Zhang J., Chen H., Chen X., Lan J., Liu C. Complete mitochondrial genome of the medicinal mushroom Ganoderma lucidum. PLoS ONE 2013; 8: 1–11.

[22] Li Y., Zhang G., Ng T.B., Wang H. A novel lectin with antiproliferative and HIV-1 reverse transcriptase inhibitory activities from dried fruiting bodies of themonkey headmushroom Hericium erinaceum. J. Biomed. Biotechnol. 2010; 716515, doi: 10.1155/2010/716515.

[23] Li Y.B., Liu R.M., Zhong J.J. A new ganoderic acid from Ganoderma lucidum mycelia and its stability. Fitoterapia 2013; 83: 115–122.

[24] Liu D.Z., Zhu Y.Q., Li X.F., Shan W.G., Gao P.F. New triterpenoids from the fruiting bodies of Ganoderma lucidum and their bioactivities. Chem. Biodivers. 2014; 6: 982–986.

[25] Liu G.T. Recent advanced in research of pharmacology and clinical applications of Ganoderma lucidum (Curtis:Fr), P. Karst. Species (Aphyllophomycetideae) in China. Int. J. Med. Mushrooms. 1999; 1 (1): 63-68.

[26] Ma B.J., Ma J.C., Ruan Y. Hericenone L, a new aromatic compound fromthe fruiting bodies of Hericium erinaceum. Chin. J. Nat. Med. 2012; 10: 363–365.

[27] Ma L., Chen H., Dong P., Lu X. Anti-inflammatory and anticancer activities of extracts and compounds from the mushroom Inonotus obliquus. Food Chem. 2013, 15: 503-508.

[28] Matsuda H., Akaki J., Nakamura S., Okazaki Y., Kojima H., Tamesada M. i wsp. Apoptosis-inducing effects of sterols from the dried powder of cultured mycelium of Cordyceps sinensis. Chem. Pharm. Bull. 2009; 57 (4): 411—414.

[29] Mizushina Y., Takahashi N., Hanashima L., Koshino H., Esumi Y., Uzawa J. i wsp. Lucidenic acid O and lactone, new terpene inhibitors of eukaryotic DNA polymerases from a basidiomycete, Ganoderma lucidum. Bioorg. Med. Chem. 1999; 7: 2047–2052.

[30] Mori K., Obara Y., Moriya T., Inatomi S., Nakahata N. Effects of Hericum erinaceus on amyloid β(25-35) peptide-induced learning and memory deficits in mice. Biomedical Research 2011; 32 (1): 67-72.

[31] Muhammad A., Nasir A. Antidepressant-like activity of ethanol Eextract of Ganoderma lucidum (reishi) in mice. Int. J. Med. Res. Health. Sci. 2017; 6 (5): 55-58.

[32] Nagano M., Shimizu K., Kondo R., Hayashi C., Sato D., Kitagawa K. i wsp. Reduction of depression and anxiety by 4 weeks Hericum erinaceus intake. Biomed. Res. 2010; 31 (4): 231-237.

[33] Nakajima Y., Nishida H., Matsugo S., Konishi T. Cancer cell cytotoxicity of extracts and small phenolic compounds from Chaga [Inonotus obliquus (Persoon) Pilat]. J. Med. Food. 2009; 12: 501-507.

[34] Nakajima Y., Sato Y., Konishi T. Antioxidant small phenolic ingredients in Inonotus obliquus (persoon) Pilat (Chaga). Chem Pharm Bull (Tokyo) 2007; 55: 1222-1226.

[35] Peng Y., Tao Y., Wang Q., Shen L., Yang T., Liu Z. i wsp. Ergosterol is the active compound of cultured mycelium Cordyceps sinensis on antiliver fibrosis. Evid. Based Complement.

[36] Rai R.D. Nutritional and medicinal values of mushrooms. Advances in Horticulture. (Chadha KL, Sharma SR eds.), Malhotra publishing house, New Delhi 1994; 537-551.

[37] Seth R., Haider S.Z., Mohan M. Pharmacology, phytochemistry and traditional uses of Cordyceps sinensis (Berk.) Sacc: A recent update for future prospects. IJTK. 2014; 13 (3): 551-556.

[38] Socała K., Nieoczym D., Grzywnowicz K., Stefaniuk D., Wlaz P. Evaluation of anticonvulsant, antidepressant-, and anxiolytic-like effects of an aqueous extract from cultured mycelia of the lingzhi or reishi medicinal mushroom Ganoderma lucidum (higher Basidiomycetes) in mice. Int. J. Med. Mush. 2015; 17 (3): 209–218.

[39] Song Y., Hui J., Kou W., Xin R., Jia F., Wang N. i wsp. Identification of Inonotus obliquus and analysis of antioxidation and antitumor activities of polysaccharides. Curr. Microbiol. 2008; 57: 454-462.

[40] Sudheesh N.P., Ajith T.A., Janardhanan K.K. Ganoderma lucidum (Fr.) P. Karst enhances activities of heart mitochondrial enzymes and respiratory chain complexes in the aged rat. Biogerontology 2009; 10: 627-636.

[41] Suzuki M., Shibanuma M., Katori T., Shimizu M., Kimura S. Effect of Hericium erinaceum (Yamabushitake) and Grifola frondosa (Maitake) on suppression of EL4 tumor cell growth. Japn. J. Complement. Altern. Med. 2010; 7: 11–16.

[42] Sysoeva M.A., Khabibrakhmanova V.R., Gamayurova V.S., Kyymanova G.I. Separation of water extracts of chaga using ethylaceatate. IV. Contents of phenolic and terpenoid substances separating from water extract by ethylacetate. Khimiya Rastitelnogo Syrya 2010; 4: 117–122

[43] Van Q., Nayak B.N., Reimer M., Jones P.J., Fulcher R.G., Rempel C.B. Anti-inflammatory effect of Inonotus obliquus, Polygala senega L., and Viburnum trilobum in a cell screening assay. J. Ethnopharmacol. 2009; 25: 487-493.

[44] Wang J., Cao B., Zhao H., Feng J. Emerging roles of Ganoderma Lucidum in anti-aging. Aging Dis. 2017; 8, 5, doi: 10.14336/AD.2017.04150

[45] Yan F., Zhang Y. Wang B. Effects of polysaccharides from Cordyceps sinensis mycelium on physical fatigue in mice. Bangladesh J. Pharmacol. 2012; 7: 217-221.

[46] Yang S. The Divine Farmer’s Materia Medica: A Translation of the Shen Nong Ben Cao Jing. Blue Poppy Press, Boulder 1998.

[47] Zeng Q., Zhou F., Lei L., Chen J., Lu J., Zhou J. i wsp. Ganoderma lucidum polysaccharides protect fibroblasts against UVB-induced photoaging. Mol. Med. Rep. 2017; 15 (1): 111-116.

[48] Zengenni L., Yi Y., Guo Y., Wang R., Hu Q., Xiong X. Chemical Characterization and Antitumor Activities of Polysaccharide Extracted from Ganoderma lucidum. Int. J. Mol. Sci. 2014, 15: 9103-9116.

[49] Zhang Y., Yang M., Gong S., Yang Y., Chen B., Cai Y. i wsp. Cordyceps sinensis extracts attenuate aortic transplant arteriosclerosis in rats. J. Surg. Res. 2012; 1 (175): 123-130.

[50] Zhao Z.Z., Yin R.H., Chen H.P., Feng T., Li Z.H., Dong Z.J. i wsp. Two new triterpenoids from fruiting bodies of fungus Ganoderma lucidum. J. Asian. Nat. Prod. Res. 2015; 17: 1–6.

[51] Zheng W.F., Zhao Y.X., Zhang M.M., Wei Z.W. Phenolic compounds from Inonotus obliquus and their immune-stimulating effects. Mycosystema 2008; 27 (4): 574-581.