GANODERMA

Autor:  Dr. Szabó László Gy., Dr. Babulka Péter, Fődi Attila

Wstęp

Lakownica lśniąca (Ganoderma lucidum) jest cennym grzybem leczniczym, którego dobroczynne działanie fizjologiczne i terapeutyczne często zwiększa się pod wpływem podobnych działań innych dodatkowych substancji naturalnych występujących w różnych produktach.

W większości przypadków, takie związki produkują rośliny wyższego rzędu (kwitnące), ale oprócz nich również algi i grzyby niższego rzędu produkują związki aktywne biologicznie, tak jak inne naturalne substancje.

Większość tych substancji, pochodzących z leczniczych ziół i innych naturalnych źródeł wykorzystywanych w takich produktach jest obecnie wykorzystywana nie tylko w leczeniu naturalnym, ale również w nowoczesnych terapiach. Ich działanie zostało w dużej mierze potwierdzone naukowymi badaniami i doświadczeniami.

W ostatnich dziesięcioleciach znacznie zwiększyła się skala poszukiwań możliwości wykorzystania substancji naturalnego pochodzenia (zioła i grzyby lecznicze, organizmy morskie, produkty zwierzęce). Substancje naturalne coraz częściej są możliwym przedmiotem badań coraz większej liczby firm farmaceutycznych. Pokazuje to badanie, według którego w ciągu ostatnich 25 lat tylko 30% z 1000 nowo wyprodukowanych molekuł leczniczych jest czysto syntetycznych. Reszta z nich to molekuły albo naturalne albo pół-syntetyczne, albo związki, których struktura oparta jest na modelu naturalnym.

Ludzkość od wieków starała się łączyć wielką różnorodność różnych naturalnych substancji ze sobą, także i zioła lecznicze, które nadal są w użyciu i na temat których wiemy obecnie coraz więcej a były one używane od samego zarania ludzkości. Co ciekawe, na cmentarzu ludzi epoki neandertalskiej, liczącym 60 000 lat, odkrytym w Jaskini Shanidar IV w Iraku znaleziono pyłki roślin (krwawnika pospolitego / Achillea millefolium; ślazu/ Althaea; przęśli/ Ephedra altissima), które odgrywają bardzo ważną rolę we współczesnej fitoterapii, a więc ich lecznicze właściwości mogły być znane również człowiekowi pierwotnemu.

10% z tych 300-500 tysięcy kwitnących gatunków, które wykorzystujemy do leczenia chorób w dużej mierze w formie leczenia tradycyjnego, ale również w medycynie konwencjonalnej, pokazuje bogactwo naszego skarbu jakim są zioła lecznicze. Takie same fakty świadczą o właściwościach leczniczych grzybów. Liczba tak zwanych makro-grzybów, które są widoczne gołym okiem, jest szacowana na 140 000 gatunków, chociaż tylko 10-15% z nich jest znane. Istnieje około 1000 leków i związków o potwierdzonych właściwościach leczniczych, które uzyskuje się z takich grzybów.W ostatnich dziesięcioleciach rola ziół leczniczych i innych substancji naturalnych w utrzymywaniu dobrego stanu zdrowia, samoleczeniu, zapobieganiu i leczeniu chorób bardzo poważnie zyskała na wartości. Jednocześnie niestety tworzy się niekorzystna atmosfera jeśli chodzi o zalecanie i stosowanie takich produktów. Dotyczy to nie tylko jednego kraju, ale całej Europy i również innych kontynentów.

W celu zapewnienia bezpiecznego i efektywnego stosowania ziół leczniczych i produktów pochodnych, a zwłaszcza w celu wsparcia pracy lekarzy i organizacji ekspertów, od lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zaczęto organizować serie wykładów monograficznych, kompendiów, podsumowań i zaleceń w temacie ziół leczniczych, które przygotowywały komitety zajmujące się ocenami medycznymi, organizacje naukowe, nadzorujące organizacje eksperckie. Oceny te pochodzą od E-, ESCOP-, WHO-, EMEA-, Alternative Medicine Review [Przegląd Medycyny Alternatywnej], Medline Plus [Medycyna Plus] oraz są zawarte w innych wykładach monograficznych. Wykłady i opinie eksperckie podają dane na temat ponad 400 roślin i leków roślinnych, określając ich przewidywane działanie biologiczne, wskazania i przeciwwskazania, jak również wyniki testów na zwierzętach i z udziałem ludzi, przeprowadzonych na ekstraktach z ziół leczniczych. Naukowo udowodnione fakty i dane w tych źródłach stanowią pomoc nie tylko dla ekspertów zajmujących się oceną i rejestracją leków, para-leków i suplementów diety czy dystrybutorów tych produktów, ale również dla osób prowadzącychbadania, farmaceutów, wykładowców fitoterapii i botaniki ziół leczniczych – w ich pracy oraz przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytania z ich dziedzin. Powstaje potrzeba kompilacji podobnych badań monograficznych w przypadku grzybów leczniczych i organizmów morskich, jako że pojawia się coraz więcej informacji o rezultatach eksperymentów na zwierzętach i z udziałem ludzi, które wskazują na działanie terapeutyczne ich związków lub standardowych, izolowanych ekstraktów, które w większości przypadków istnieją na rynku nie jako leki, ale jako suplementy diety.

Dobrą wiadomością jest to, że zarówno obowiązująca farmakopea europejska jak i węgierska (F.E. 6 i F.W. VIII.) zawiera ponad 200 leków roślinnych, udowadniając, że mają swoje miejsce w nowoczesnym leczeniu. Dobrze wiedzieć, że w oficjalnym zbiorze Standardowych Formuł (Formulae Normales VII.), dobrze postrzeganej przez lekarzy i farmaceutów, również znajduje się pewna liczba związków opartych na ziołach. Wśród nich jest korzeń Ipecacuanha, oraz wyciągi z tymianku na kaszel.

W opisie składników ziołowych zalecana dawka zawsze odnosi się do masy suchej (grzyba, zioła) lub równoważnych wyciągów, dzięki czemu można dobrze zorientować się co do oczekiwanego efektu. Nasza aktualna broszura edukacyjna służy do przedstawienia podstawowych informacji o Ganoderma lucidum, aby pomóc osobom zainteresowanym tradycyjnym leczeniem i uświadomić je, czego mogą się spodziewać, a czego nie, jeśli chodzi o ten grzyb, używany od wieków w Azji i uznawany również przez zachodnią naukę od około połowy zeszłego stulecia.

Opis mikologiczny

Ganoderma lucidum (Layss. ex Fr.) [poprzedni autor: (Curt.: Fr.) Karst, ale

zaakceptowano jako: również (Fr.) Karst] jest zarejestrowana w królestwie grzybów, typ: grzyby podstawkowe, klasa: pieczarniaki oraz rząd żagwiowce, rodzina lakownicowate (poprzednio: żagwiowate).

Rodzaj Ganoderma zawiera wiele gatunków, ale jednostki taksonomiczne stale się zmieniają z powodu ciągle trwających badań i odkryć molekularnych i genetycznych.

Poniżej podane są nazwy kilku gatunków o właściwościach leczniczych, oprócz Ganoderma lucidum:

Ganoderma applanatum (Pers.: Wallr.) Pat.

Ganoderma atrum Zhao, Xu et Zhang

Ganoderma australe (Fr.) Pat.

Ganoderma capense (Lloyd) Teng

Ganoderma luteum Steyaert

Ganoderma tenue Zhao, Xu et Zhang

Ganoderma tropicum (Jungh.) Bres.

Ganoderma tsugae Murrill

Ganoderma sinense (chińska) Zhao, Xu et Zhang

Obowiązująca chińska Farmakopea oficjalnie podaje chińską ganodermę (G.sinense Zhao, Xu et Zhang) jako drugą, po lśniącej ganodermie (G. lucidum). Nazwy używane dla obu jednostek taksonomicznych w Europie zostały zaczerpnięte z innych języków i są tłumaczone : ganoderma, lakownica żółtawa , lingzhi, reishi.

Warto wspomnieć o tym, że obowiązująca taksonomia uważa Ganodermę applanatum (popularna nazwa: lakownica spłaszczona) za niezależny gatunek. Jest to ważne, ponieważ inwestuje się w jej hodowlę, jako że zaobserwowano podobne efekty.

Hodowla

Biorąc pod uwagę sposób życia, Ganoderma lśniąca jest opcjonalnym pasożytem. Nie potrzebuje więc za wszelką cenę żyć na jakimś organizmie – może również żyć na rozkładającym się pniu drewna. Badacze japońscy, chińscy i malezyjscy uczynili wielki krok jeśli chodzi o hodowanie tego grzyba w warunkach sztucznych w latach 1970.

Wykorzystanie i związki

Korzystne właściwości lecznicze Ganodermy i obszary jej wykorzystania były znane w medycynie tradycyjnej, zwłaszcza w praktykach leczniczych dalekiego wschodu, znacznie wcześniej niż było to sugerowane przez odkrycie jej chemicznej i biologicznej struktury lub uzyskanie dowodów działania. W niniejszym podsumowaniu dotyczącym poniższych faktów, opieramy się na pracach LELLEY (1999) i WASSER (2005).

W państwach Dalekiego Wschodu, a przede wszystkim w Chinach, Japonii, Korei i Malezji, Ganoderma jest znana od czasów starożytnych. Istnieje kilka artykułów na temat jej wykorzystania przez tradycyjną chińską medycynę (w dzisiejszych czasach określaną skrótem TCM = Tradycyjna Chińska Medycyna, który stał się akceptowanym określeniem w źródłach pisemnych i elektronicznych). Nazwany “grzybem nieśmiertelności”, był wykorzystywany już 4000 lat temu. Jego znaczenie jest podobne do żeńszenia. W erze dynastii Han (od 200 p.n.e. do 200 n.e.) był wymieniany pod nazwą lingzhi. Cesarz Wu Han uważał go za narzędzie nieśmiertelności, dlatego przechowywał go wewnątrz pałacu cesarskiego. To, że grzyb ten był doceniany można również dostrzec w fakcie, że począwszy od dynastii Yuan (1280-1368) jego obraz pojawia się jako częsta dekoracja na malowidłach, meblach, pasach a nawet biżuterii. Cesarz Zhenzong z Dynastii Północnej Song kazał zbierać wszystkie grzyby w imperium. Źródła pisemne mówią o około 10000 zebranych egzemplarzy. Chęć posiadania tego przedłużającego życie grzyba w kulturze chińskiej i japońskiej zawsze była i jest bardzo mocna. Był to cudowny lek władców i przez długi czas jego używanie było przywilejem cesarzy. Spożywanie Ganodermy przyczyniało się do utrzymywania młodości, zdrowia i wigoru i przedłużało życie. Jej korzystne działanie jest uznawane nawet dzisiaj na całym świecie. Bardzo restrykcyjna instytucja Administracji Żywnością i Lekami (FDA = państwowy urząd rejestracji żywności i leków w U.S.A.) wydała pozwolenie na wykorzystywanie Ganodermy jako suplementu diety.

Jak wspomniano wcześniej, grzyb figuruje oficjalnie w Farmakopei chińskiej. Jego dawkowanie zarówno doraźne, jak i długotrwałe poprawia funkcjonowanie systemu odpornościowego. Ma działanie wzmacniające, pomaga w dojściu do zdrowia wyczerpanym walką z chorobą pacjentom. Odgrywa znaczącą rolę w terapii pomocniczej raka żołądka, jelit, wątroby i trzustki, łagodząc skutki uboczne chemioterapii.

Znaczenie jego nazw również odnosi się do specjalnych właściwości:

Popularne nazwy Ganoderma lucidum:

Nazwy chińskie:

• 靈芝, 灵芝, língzhī]

Nazwy japońskie:

• 霊芝, れいし]

co jest azjatyckim symbolem wieczności

koshikake]

Nazwy koreańskie:

• 靈芝, 영지, y.ngji]- koreańska wymowa pisowni chińskiej.

Tradycyjna medycyna dalekowschodnia wykorzystuje cały grzyb (łodygę i kapelusz). Ostatnio zarodniki były zbierane osobno, ponieważ według niektórych danych zawierają nawet większą ilość składników. Niemniej jednak, osobne zbieranie i przetwarzanie zarodników na produkty jest zbyt żmudne. Generalnie, dziko rosnące lub hodowane grzyby są suszone i następnie mielone. Otrzymany w ten sposób proszek można podawać bezpośrednio, zamknąć w kapsułkach lub przygotować zastrzyk. Jeśli przygotuje się wyciąg, około jedna dziesiąta ma taką samą wydajność jak surowy proszek. Tak więc w starożytnych kulturach dalekiego wschodu to naprawdę był cudowny lek!

Chcąc opisać różne zastosowania tego grzyba jeśli chodzi o współczesną medycynę, można podać następującą listę chorób i dolegliwości, w których pomaga: wyczerpanie nerwowe (neurastenia), ogólne zmęczenie spowodowane długotrwałymi chorobami i słabością, bezsenność, utrata apetytu (anoreksja), zawroty głowy, przewlekłe zapalenie wątroby, podwyższony poziom cholesterolu we krwi (hipercholesterolemia), wysokie ciśnienie krwi (nadciśnienie tętnicze) , choroba wieńcowa serca, przewlekłe zapalenie oskrzeli u osób starszych z silnym kaszlem, choroba morska (lokomocyjna) oraz choroby złośliwe (guzy i rak), jak również antidotum w zatruciu grzybami.

Ostatnio w Chinach niektóre badania koncentrują się na uzyskaniu dowodów działania jeśli chodzi o opóźnianie starzenia (przedłużanie życia), obniżanie cholesterolu we krwi i w rezultacie zapobieganie miażdżycy, poprawę cyrkulacji krwi, przewlekłego zapalenia wątroby, związanego z wiekiem obniżenia funkcji immunologicznych, dysfunkcji seksualnych u starszych mężczyzn, równoważenia toksyczności chemioterapii, działania przeciwguzowego i przeciwkancerogennego, oraz przeciwdziałania obniżeniu układu odpornościowego przez leki.

Warte odnotowania jest to, że w Tradycyjnej Chińskiej Medycynie, jak również w Japonii, przypisywano różne działania lecznicze różnym kolorom i smakowi grzyba. “Niebieski i kwaśny reishi” (japoński = aoshiba) poprawia wzrok i funkcje wątroby, oraz uspokaja nerwy. “Czerwony i gorzki” grzyb (japoński = akashiba) poprawia funkcjonowanie organów wewnętrznych, pamięć i wzmacnia witalność. Egzemplarze “żółte i słodkie”(japoński = kishiba) wzmacniają śledzionę i uspokajają ducha. “Biały i ostry” (japoński = shiroshiba) wspomaga funkcję oddychania i płuc, a ponadto dodaje odwagi i umacnia silną wolę. “Czarny i słony” (japoński = kuroshiba) chroni nerki. “Fioletowy i słodki” (japoński = murasakishiba) poprawia słuch, wzmacnia mięśnie i artykulację oraz wprowadza równowagę wewnętrznej harmonii organizmu. Można przeczytać o wielu różnych innych wariacjach w literaturze chińskiej i japońskiej.

Jeśli chodzi o zawartość ganodermy, warto wspomnieć o składnikach odżywczych, białku, tłuszczu, węglowodanach i błonniku. Jeśli chodzi o ten aspekt, nie ma znaczących różnic pomiędzy egzemplarzami hodowanymi a dziko rosnącymi. Procedury otrzymywania wyciągów skutkują wzbogaceniem w surowe białka i węglowodany, ze szkodą dla błonnika. Wyciągi podawane jako wartość procentowa suchej masy (średnio około 70%) są głównie z substancji reagujących pozytywnie na Folin (substancji barwiących odczyn Folina, a więc będących mierzalnymi fotometrycznie) jak aminokwasy i grupa aminowa zawierająca związki. Reszta to głównie glukoza (około 10%), następnie białka (7-8%), oraz masa nieorganiczna (10-11%). Z tej ostatniej grupy ważna jest zawartość potasu, magnezu i wapnia.

Do tej pory wyodrębniono 400 substancji aktywnych biologicznie z korpusu, grzybni i zarodników. Wśród nich są triterpenoidy, polisacharydy, nukleotydy, sterydy, kwasy tłuszczowe, białka i peptydy oraz minerały.

Główne biologicznie aktywne związki zawarte w Ganodermie

Terpenoidy

Charakterystyczne są triterpeny, posiadające 30 atomów węgla. Struktura triterpenoidów może być różna, a do tej pory zidentyfikowano przynaj-mniej 40 molekuł. Większość z nich odpowiada za gorzki smak grzyba. Najbardziej znany reprezentatywnie jest kwas ganoderowy. Niektóre z nich - według testów in-vitro

- wykazują działanie wirusowe w większym lub mniejszym stopniu, takie jak: kwas ganoderowy B, ganoderiol F, ganoderiol B, ganodermanontriol, ganodermanondiol, kwas ganolucidowy A, lucidumol B, kwasy typu lucidenic (zwłaszcza kwas lucidenic O), lakton lucigeniny (ten pokazał właściwości anty-HIV!) oraz inne triterpenoidy.

Z innych podzielonych zarodników wyodrębniono gano-zarodnikowy kwas-A triterpenu. Inne lanostano-triterpenoidy zostały wyodrębnione z zarodników, wszystkie będące kwasami ganoderowymi o różnych strukturach chemicznych. Z wielu danych nasuwa się wniosek, że zarodniki zawierają nawet więcej kwasów tirerpeninoidowych niż korpus. Różnorodność jest jeszcze większa, jeśli weźmie się pod uwagę genotypy i zróżnicowanie środowiska występowania. Warto wspomnieć, że zarodniki są szczególnie bogate w triterpeny, ponieważ zawierają również laktony triterpenów. Można więc uznać ogólnie, że lecznicze działanie ganodermy jest związane z biologiczną aktywnością jej triterpenowej zawartości.

Węglowodany:

Wcześniej opisywaliśmy już polisacharydy modulujące immunologię. Ponad 100 typów polisacharydów zostało wyodrębnionych z grzybów, grzybni i zarodników Ganodermy. Ich masa cząsteczkowa waha się pomiędzy 400000- 1000000 Daltonów i wiele z nich jest aktywnych farmakologicznie. Z punktu widzenia ich budowy, są to głównie β-D-glukany, hetero-polisacharydy i glikoproteiny. Pierwsza grupa jest stworzona z liniowo połączonych polimerów, prezentując połączenie β-(1-3) na grupach D- glukopiranozy.

Różnorodność cząsteczek jest spowodowana w większym lub mniejszym stopniu dużą ilością rozgałęzień atomu węgla nr 6 związku glukozy. Rozpuszczalne w wodzie łańcuchowe makrocząsteczki, które tworzą hetero-polisacharydy w połączeniu z β-D-glukanami, stanowią 10-50% suchej masy . Głównymi komponentami cukrowymi w nich są: ksyloza, mannoza, galaktoza, aż do kwasu uronowego. Tutaj zaliczają się kompleksy zbudowane z protein, z których fruktoza zawierająca ko-proteiny wykazuje aktywność biologiczną.

Proteiny i nukleotydy

Białko LZ-8 (LZ = pochodzi od pierwszych liter Ling-Zhi), wyodrębnione z Ganodermy lśniącej, jest białkiem aktywnym immunobiologicznie, przypominającym immunoglobuliny, ale posiadającym szczególną sekwencję aminokwasu. Chociaż nie udowodniono, że jest to lektyna, sprawdzono właściwości mitogeniczne (wspomagające podział komórek) na kulturach komórek śledziony myszy, ludzkich krwinkach białych oraz krwinkach czerwonych owcy. Jest więc bardzo prawdopodobne że jest to szczególne białko podobne do immunoglobuliny.

Inne składniki:

Zawiera sterole, nadtlenek ergosterolu z grupy sterydów. Kolejne składniki to cerebrozydy, wolne aminokwasy, rozpuszczalne białka i kwas olejowy z kwasów tłuszczowych.

Kwas piro-fosfatydowy został wyodrębniony z tłuszczów polaryzowanych.

W zarodnikach występują między innymi: cholina, betaina, niezwiązane kwasy tłuszczowe (kwas stearynowy, kwas mirystynowy, kwas palimitynowy, kwas nie-adekanowy) ergosterol, β-sitosterol, ergostadientriol, hentriakontan, tetrakosan oraz kwasy behenowe.

Możliwe zastosowania lecznicze

Wiele badań klinicznych i nieklinicznych wskazuje na farmakologicznie udowodnione działanie (WASSER, 2005). Dane z publikacji zawierają informacje o działaniach immunomodulacyjnych, zapobiegających miażdżycy, zapaleniom, przeciwbólowych, chroniących przed efektami chemioterapii i radioterapii, jak również zapobiegających powstawaniu guzów, oprócz innych właściwości, jak ułatwianie snu, obniżenie skłonności krwi do zakrzepów, obniżenie poziomu cukru i tłuszczów we krwi, ochrona wątroby, ochrona przeciw wrzodom trawiennym, działanie antyoksydacyjne, wyłapywanie wolnych rodników, spowalnianie procesów starzenia. Ponadto ma właściwości antybakteryjne i antywirusowe (włącznie z anty-HIV). Seria publikacji dowodzi, że jest wykorzystywany w terapiach pomocniczych białaczki, raka, zapalenia wątroby i cukrzycy. Jednakże w większości przypadków brakuje grup kontrolnych, które mogłyby sprawić, że dowody byłyby akceptowalne. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiało się coraz więcej odważnych artykułów i publikacji na temat zastosowania leczniczego.

Efekt zapobiegania guzom

Próby wykazania działania zapobiegającego guzom dzięki związkom polisacharydów w lakownicy lśniącej przeprowadzono za pomocą testów na myszach Sarcoma 180. Działanie cytotoksyczne (zabijające komórki) izolowanych kwasów ganoderycznych (T-Z) zostało udowodnione in vitro, przy wykorzystaniu kultur ludzkiego raka wątrobowokomórkowego. Efekt hamujący lanostanoidu i ergostadientriolu wyodrębnionego z grzyba został również udowodniony in vitro, w kulturach komórek ludzkich. Według większości dowodów działanie anty-guzowe jest konsekwencją działania konkretnych frakcji polisacharydów na funkcje immunologiczne. Niezwykłe jest to, że cząsteczki β-D-glukanu wiązane z powierzchnią białych krwinek lub protein osocza aktywują makrofagi, komórki pomocnicze T oraz naturalne komórki-zabójców oraz inne komórki typu walczącego. Wywołuje to zwiększoną produkcję cytokinów, wzmacniając czynniki nekrozy guza (TNF-a), interleukin (IL) i interferonów (IFN) jak również tlenku azotu (NO). W ten sposób wspierane komórki walczące intensyfikują walkę, wykorzystując przeciwciała. Różne eksperymenty na zwierzętach dowiodły, że komórki T oraz lokalne czynniki nekrozy guza uszkadzają naczynia krwionośne guza, odcinając mu dopływ krwi, a tym samym zmniejszając jego wzrost. Inne testy (na kulturach komórek guzów u ludzi) wykazały, że polisacharydy z Ganodermy lśniącej przyspieszały dojrzewanie makrocytów i makrofagów, wspomagając w ten sposób fagocytozę (komórki ochronne, niszczące i „zjadające” wrogie komórki), jak również stymulowały ponadtlenkową aktywność enzymu komórki. Niektóre wyniki wskazują, że ganoderma hamuje enzym DNA-polimerazy, w konsekwencji czego proteiny komórek rakowych są niszczone podczas rozmnażania.

Produkty z Ganodermy są wykorzystywane w praktyce klinicznej głównie w krajach azjatyckich, albo indywidualnie, albo w połączeniu z innymi produktami roślinnymi i więcej w połączeniu z chemioterapią. Nadal istnieje bardzo niewiele wyrywkowych i kontrolowanych przez placebo do-wodów i doświadczeń klinicznych jeśli chodzi o różne choroby onkologiczne. W trakcie jednego z takich wyrywkowych, kontrolowanych przez placebo badań, 143 pacjentom, wcześniej leczonym onkologicznie, podano doustnie wyciąg z polisacharydów z lakownicy lśniącej (nazwa handlowa produktu: GANOPOLY) 1,800 mg dziennie, w 3 dawkach, przez 12 tygodni. 27 pacjentów nie można było ocenić, ponieważ zmarli w międzyczasie. U 46 pacjentów stwierdzono progresję choroby w połowie czasu, stan kolejnych 16 pogorszył się później. Terapia trwająca 12 tygodni ustabilizowała stan 38 pacjentów. Niektórzy pacjenci uskarżali się na potliwość i bezsenność. Największe korzyści zanotowano u 5 pacjentów z rakiem prostaty. Wyniki pokazują, że trudno jest wyciągnąć obiektywne wnioski z badań tak heterogennej populacji pacjentów. Terapia pomocnicza nie dała spektakularnych rezultatów. Terapia z wykorzystaniem ziół leczniczych i wyciągiem z Ganodermy w jednym produkcie nie była w stanie zahamować rozwoju choroby, chociaż w wielu przypadkach była w stanie złagodzić objawy raka prostaty zależnego i niezależnego od androgenu.

Działanie ochronne przy chemio i radioterapii

Działanie ochronne grzyba przy chemio i radioterapii można wyjaśnić jego działaniem na układ odpornościowy. W przypadku myszy, polisacharydy Ganodermy przywracały produkcję czynników nekrozy guzów (TNF, osobna grupa cytokin, która odgrywa ważną rolę w ostrej odpowiedzi immunologicznej i systemowych procesach zapalnych), wcześniej hamowaną przez cyklofosfamid. Wyciąg z ganodermy okazał się bardziej skuteczny niż krestina, inny lek immunomodulujący. (Krestin –jak wspomniano wcześniej we wstępie – jest aktywnym składnikiem grzyba zwanego indyczym ogonem /Trametes versicolor/, również β-gukanem, wykazującym działanie jeśli jest wiązany z białkami.) Działanie to zostało potwie-rdzone przez umieszczenie w środku nukleozydu tymidyny, oznaczonej radioaktywnym izotopem wodoru (tryt). Eksperyment wykorzystywał kultury komórek śledziony potraktowanych lektyną mitogeniczną (konkanawalina -A). Wyciąg z ganodermy w dawkach 400 mg/dziennie/kg ciała okazał się być silniejszym czynnikiem immunomodulującym niż 500 mg/dziennie/ kg ciała krestiny. U myszy, w napromieniowaniu gamma, ustały uszkodzenia komórek T w śledzionie, jak również nastąpił wzrost gruczołu grasicy – w porównaniu do grupy kontrolnej leczonej krestiną. Wyciąg polisacharydowo-trawienny z ganodermy przywracał status immunologiczny myszy uzależnionych od morfiny: zjawisko to nie występowało u nieleczonych myszy. W tym eksperymencie, w śledzionie myszy leczonych morfiną, widoczność mRNA (aktywność posłańca-kwasu rybonukleinowego koniecznego do produkcji konkretnych protein) znacznie spadła. Leczenie było w stanie przeciwdziałać temu zjawisku, więc działanie genów mogło być przywrócone. Wydaje się, że można odwrócić rekcję immunologiczną, wyeliminować braki immunologiczne spowodowane opiatami, mieć wpływ na zmniejszenie uzależnienia.

Działanie hamujące enzymy

Właściwość hamowania enzymów jest cechą charakterystyczną triterpenoidów Ganodermy lśniącej. Jak wspomniano wcześniej, najbardziej wydajne inhibitory produkcji sterydów mogą uaktywnić się na samym początku biosyntezy. Inhibitory te blokują funkcję mewalonowego koenzymu A reduktazy ( reduktaza HMG = 3 hydroksy-3-metyl-glutaryl-CoA-reduktaza), w ten sposób uniemożliwiając tworzenie jakiegokolwiek terpenoidu. Nie mogą być produkowane ani sterole, należące do triterpenów, ani cholesterol, niezbędny do budowy komórek (cholesterol jest potrzebny; tylko zbyt duża ilość cholesterolu jest „szkodliwa” i przyczynia się do miażdżycy!) Pożyteczne triterpenoidy Ganodermy lśniącej mogą działać poprzez blokowanie innych enzymów, na przykład transferazę farnezylową białka (FPT), hamując w ten sposób wzrost guzów ludzkich. Zwłaszcza kwas ganoderowy A i C okazał się skuteczny. Nadtlenek ergosterolu (5α,8α-epidioksy-22E-ergosta-6,22-dien-3β-ol) otrzymywany z Ganodermy lśniącej osobno wzmacnia aktywność inhibitującą kwasu linolenowego na polimerazę-β DNA, ale nie działa na enzym polimerazy-α DNA. Nadtlenek ergosterolu nie wykazał żadnych właściwości sam w sobie, ale w obecności kwasu linolenowego blokował enzym polimerazy-β DNA.

Działanie antyzapalne miało miejsce przy leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, astmy i łuszczycy. Triterpenoidy hamują enzym fosfolipazy- A2, który odgrywa znaczącą rolę w tych procesach. Ganoderowy kwas T wykazał największy potencjał w inhibitowaniu czynnika PLA2 (skrótowa nazwa wcześniej wspomnianego enzymu) w trzustce u świń i w mazi stawowej u ludzi (płyn w stawach). Inne kwasy ganoderowe (tzn.: AA, O, R, S, itd.) nie miały tej właściwości.

Działanie immunomodulujące

Esencja tego działania została już przedstawiona. Pewne polisacharydy wykonują działanie mitogeniczne (faworyzują rozmnażanie) w stosunku do komórek walczących systemu immunologicznego, a więc T-limfocytów, makrofagów, Komórek NK (naturalnych zabójców). Powoduje to zwiększenie produkcji interleukin należących do grupy cytokin (IL-1, IL-2, IL-5, IL-6, IL-12), czynników nekrozy guzów (TNF) oraz interferonów-gamma (IFN-g). Można zauważyć również zwiększenie produkcji immunoglobuliny, będące konsekwencją pozytywnego efektu na limfocyty B. W komórkach ssaków hamuje produkcję histaminy, co jest ważnym czynnikiem właściwości przeciwzapalnych. Wszystkie te właściwości razem składają się na często wspominane różnorodne działanie lecznicze, stosowane głównie jako terapia uzupełniająca (regresja guzów, wspar-cie działania odpornościowego, funkcja antywirusowa i antybakteryjna, przeciwzapalna zwłaszcza w przypadku astmy i alergii, opóźnianie starzenia). Odkrycia te dotyczące układu odpornościowego zostały dokonane dzięki eksperymentom in vitro oraz in vivo na myszach, szczurach i świnkach morskich.

Działanie chroniące wątrobę

W warunkach doświadczalnych, efektowi czterochlorku węgla (CCl₄) były w stanie przeciwdziałać ekstrakty Ganodermy, usuwające wszystkie przebadane toksyczne środki. Właściwości chroniące wątrobę można również przypisać polisacharydom i triterpenoidom. Obserwacja pacjentów noszących wirus zapalenia wirusowego wątroby typu B (HBV) wykazała, że leczenie za pomocą aktywnych polisacharydów przez 12 tygodni znacznie poprawiało stan wątroby. Działanie chroniące wątrobę jest wynikiem skomplikowanych mechanizmów. Po pierwsze, występuje wzmocnienie antyoksydantów i działanie blokujące wolne rodniki, ale również hamowanie niektórych z enzymów wątrobowych (tzn.: β- glukuronidazy) oraz formowanie kolagenu w tkance wątrobowej. Jednocześnie synteza białek jest zintensyfikowana, jak również utrzymywanie równowagi wapnia komórek wątrobowych, a produkcja protein agresywnych tlenków azotu (tzn.: rodników tlenków nadtlenku azotu) znacząco spada. Wyniki leczenia jeśli chodzi o poprawę stanu pacjentów z przewlekłym wirusowym zapaleniem wątroby typu B są obiecujące.

Działanie przeciw cukrzycy

Frakcje polisacharydów Ganodermy Lśniącej wykazują właściwości hipoglikemiczne i hipolipidemiczne, co oznacza, że obniżają poziom cukru i tłuszczu w surowicy krwi. W eksperymentach na szczurach podanie doustne 50 mg wyciągu rozpuszczalnego w wodzie wyrównywało zarówno podniesiony poziom glukozy jak i insuliny, po wchłonięciu glukozy. Po podaniu adrenaliny lub wchłonięciu glukozy, hamowało podnoszenie poziomu cukru we krwi, bez zwiększania poziomu insuliny. Glukany (ganoderany B i D) wykazywały znaczące działanie hipoglikemiczne u myszy. Na podstawie badań z udziałem ludzi można stwierdzić, że wyciągi z Ganodermy Lśniącej dają dobre rezultaty w leczeniu cukrzycy typu II.

Zaburzenia wieńcowe i cyrkulacji

Wysokie ciśnienie krwi u szczurów, na których przeprowadzano doświadczenia, spadło znacznie, średnio o 20%, po podaniu 5% proszku Ganodermy lLśniącej do ich karmy. Znacznie, o prawie 50%, zmniejszał się poziom trójglicerydu wątroby i ogólny cholesterol. Działanie na wysokie ciśnienie potwierdziło się również, gdy wyciąg z grzyba rozpuszczalny w wodzie został wprowadzony dożylnie szczurom i królikom, w dawkach od 3-30 mg/kg masy ciała. Badania z udziałem ludzi dowodzą, że przyjmowanie codziennie 2 tabletek (o zawartości 110 mg wyciągu/ tabletka) znacznie – prawie o 20% - zmniejszało ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem, w czasie dwóch tygodni. Ustalono, że takie leczenie poprawia odporność tętniczą i kapilarną. W wielu przypadkach ciśnienie krwi normowało się w ciągu dwóch tygodni, ale znaczącą poprawę u większości przypadków zanotowano po dwóch tygodniach. Jeśli chodzi o badania kontrolne, zawsze podawano placebo.

Działanie antybakteryjne i antywirusowe

Testy in vitro wykazały, że wyciąg z grzyba rozpuszczalny w wodzie ma efekt hamujący dla 15 badanych drobnoustrojów bakterii Gram-pozytywnych i Gram-negatywnych. W większości przypadków, wyciąg okazał się skuteczny jeśli był powiązany by wzmocnić inne antybiotyki, jak na przykład w synergistycznym połączeniu z cefazoliną przeciwko Salmonella typhi, Klebsiella oxytoca, Escherichia coli, Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus. Większość doświadczeń przeprowadzano w temacie chorób żołądka i dwunastnicy (zapalenie żołądka, wrzody układu trawiennego i dwunastnicy oraz rak żołądka) powodowanych przez Helicobacter pylori. Wyciąg Ganoderma Lucidum, również działający w tym aspekcie prawdopodobnie bardziej wydajny niż inne grzyby podstawkowe, może opóźnić wzrost bakterii. Związki frakcji eterów okazały się mieć wysoki potencjał. Chromatografia na kolumnie z żelem krzemionkowym wyodrębniła bardzo efektywną frakcję zwaną P3. Minimalna koncentracja inhibitująca (MIC) tej frakcji wyniosła 200 mg/ml. Okazało się, że wszystkie związki rozpuszczalne w wodzie razem wzięte odpowiadają za działanie antybakteryjne. Gatunki Ganodermy i wyciągi z nich potrafią również łagodzić objawy innych przewlekłych infekcji, jak przewlekłe zapalenie oskrzeli.

Ze wszystkich wirusów, badania skupiły się na działaniu na HIV i EBV. Wyciągi zaaplikowane w warunkach in vitro znacząco hamowały rozmnażanie HIV (Ludzki wirus niedoboru odporności, wywołujący AIDS= Zespół nabytego niedoboru odporności) oraz EBV (wirus Epstein-Barr, bardzo często związany z procesami kancerogennymi.)

Obiecujące wyniki in vitro wystąpiły jeśli chodzi o hamowanie drobnoustrojów grypy-A oraz innych wirusów powodujących wirus pęcherzykowatego zapalenia jamy ustnej. Esencja działania przeciwwirusowego leży we właściwościach polisacharydów i triterpenoidów Ganodermy Lśniącej, blokujących rozmnażanie się wirusów. Składniki polisacharydowe rozpoznają białka kapsydu, antygeny na powierzchni wirusa i wiążą się z nimi. Triterpenoidy przenikają do wirusa, gdzie uszkadzają zapis mRNA, blokując tworzenie się białek wirusowych. Mechanizm wydaje się dość ogólny, jako że inne związki ziołowe (kwas fenolowo węglowy, triterpenoidy i konkretne hetero-polisacharydy) mogą działać w taki sam sposób. To może wyjaśniać, dlaczego wyciągi z Ganodermy Lśniącej mają nawet większy potencjał antywirusowy in vivo, jeśli są skojarzone z innymi składnikami grzybowymi lub ziołowymi. Ten efekt synergii jest całkowicie analogiczny również do efektu immunomodulującego. Istnieją niezwykłe pochodne triterpenów w grzybie Ganoderma lśniąca, laktony lucideniczne, z właściwościami anty-HIV, kwasy lucideniczne, kwasy ganoderyczne, ganoderiole, kwasy gano-lucidiczne, lucidumole, ganodermanontriol oraz ganodermanondiol. Warto odnotować że w hodowanej Ganodermie lśniącej, znaleziono politlenki lanostanowych triterpenów, które w warunkach in vitro były zdolne do hamowania rozmnażania się kancerogennego wirusa EBV (Epstein-Barr).

Odkryto, że białko LZ-8 (nazwa pochodzi od nazwiska Ling-Zhi) jest odpowiedzialne za działanie immunodepresyjne. Może zmniejszyć uszkodzenie komórek i tkanek wątrobowych przy infekcji wątroby HBV. Podanie 8-12 mg/ kg masy ciała, poprzez zastrzyk w brzuch, u myszy spowalnia formowanie się przeciwciał na HBsAg (antygen powierzchniowy wirusowego zapalenia wątroby typu B), a więc jest zdolny do moderowania odpowiedzi immunologicznej na infekcję HBV.

Podawanie

Zarówno zarodniki, jak i same grzyby są odpowiednie do produkcji leków możliwych do wstrzykiwania, jako że wyciągi można poddać sterylizacji. Zastrzyki dożylne lub domięśniowe są bardziej efektywne niż zażywanie doustne.

Z proszku z grzyba można zrobić zupę, ale również można przygotować napar, syrop lub miksturę z miodem, jak również tabletki lub kapsułki. W przypadku wyciągów, stężenie składników zwiększa się. Z tego powodu wyciągi są bardziej efektywne, także w niższych dawkach. Na przykład: tabletkę 1 g zaleca się 3 razy dziennie, z naparu 20% potrzeba 10 ml, podczas gdy 4-6 ml syropu może być bardziej wydajne. O wiele większe dawki są podawane, jeśli proszek z Ganodermy służy jako antidotum na zatrucie grzybami. Należy

zażywać wodny napar ze 120-200 g proszku grzybowego, 3-5 razy dziennie.

Efekty uboczne zdarzają się rzadko. Przyjmowanie dawki 1.5-9 g wyciągu dziennie może skutkować sennością, pragnieniem, częstszym oddawaniem moczu i luźnym stolcem. Może pojawić się potliwość i w rzadkich przypadkach wysypki. Dolegliwości te mogą złagodzić lub nawet całkowicie wyeliminować duże ilości witaminy C (1-2 g). Z powodu działania anty-skrzepowego, należy wziąć pod uwagę niebezpieczeństwo wiązania z innymi lekami (Aspiryna, Warfarina).

Zalecana dawka dzienna 10:1 skoncentrowanego wyciągu – ustandaryzowana do zawartości 10% polisacharydu 4% triterpenu - to 150-300 mg w celach zapobiegawczych. Odpowiada 1500-3000 mg nieskoncentrowanego, nieustandaryzowanego wyciągu. W celach leczenia zalecana dawka waha się od 750 do 7500 mg, dla tego samego produktu. W niektórych ciężkich przypadkach np.: złośliwych guzach, może być potrzebne podawanie 2000-10000 mg wyciągu (odpowiada 200-1000 mg skoncentrowanego, ustandaryzowanego wyciągu 10:1). Decyzja ta należy jednakże zawsze do lekarza specjalisty.

Badania toksykologiczne na zwierzętach (przeprowadzone na myszach, szczurach i psach) otwarcie dowodzą, że długotrwałe przyjmowanie nie skutkuje żadnymi zmianami w masie ciała czy morfologii krwi. Podawanie 5g/ kg ciała wodnego ekstraktu doustnie myszom przez 30 dni nie przyniosło żadnych skutków niepożądanych.

Bibliografia

Źródła chińskie:

[戴玉成] DaiYu-Cheng, [杨祝良] Yang Zhu-Liang : Aktualna lista grzybów leczniczych w Chinach. [《中国药用真菌名录及部分 名称的修订》]. W: Mycosystema, 27(6): 801-824. 2008.

[李時珍, 李时珍] Li Shi-Zhen: Materia Medica: Kompendium. [《本草綱目》, 《本草纲目》] (1578)

[林志彬编著] Lin Zhi-Bin : Ganoderma lśniąca: Od mitu do nauki [《灵芝从神奇到科 学》]. 北京: 北京大学医学出版社, 2008. 139 str ISBN 978-7-81116-565-4

灵芝: Lingzhi : Ganoderma. W: 《中华人民共和国药典》. 2005 年版一部. s. 130.

[神農, 神农] Shen Nong: Materia Medica boski produkt [《神農本草經》, 《神农本草经》] (wydanie 1-2 BC)

Źródła angielskie:

Beinfield, H., Korngold, E.: Tradycyjna medycyna chińska: wstęp ogólny Terapie Alternatywne. 1(1): 44-52. 1995.

Berger, A. i inni: Właściwości obniżające cholesterol w Ganodermie lśniącej in vitro, ex vivo, oraz u chomików i miniaturowych świnek Lipids Health Dis. 3:2. 2004.

[曹琦珍] Cao Qi-Zhen , [林志彬] Lin Zhi-Bin : Ganoderma lucidum: peptyd polisacharydowy hamuje rozwój komórki śródbłonka naczyniowego i wywoływanie czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego [VEGF] w ludzkich komórkach raka płuc. Life Sciences. 78(13): 1457-1463. 2006.

[藤田瑠美] Fujita , R. i inni: Przeciw-androgeniczne działanie Ganodermy lśniącej. Dziennik Etno-farmakologii. 102(1): 107-112. 2005.

[福沢正隆] Fukuzawa , M. i inni.: Możliwe działanie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych w zarodnikach Ganodermy lśniącej (Reishi Houshi) jeśli chodzi o jej właściwości zapobiegające guzom. Biuletyn Biologiczny i Farmaceutyczny. 31(10): 1933-1937. 2008.

1. Ganoderma. W: Farmakopea Chińskiej Republiki Ludowej:(Wydanie wjęzyku angielskim). Zv. I. Pekin, Wydawnictwo Branży Chemicznej, str. 93. 2000.

Gill, S. K., Rieder, M. J.: Toksyczność tradycyjnej medycyny chińskiej, Ganoderma Lśniąca, w przypadku dzieci chorych na raka. Kanadyjski Dziennik Farmakologii Klinicznej. 15(2): e275-e285. 2008.

Halpern, G. M.: Grzyby lecznicze. New York : Wydawnictwo Square One, 2007. 182 s. ISBN 978-0-7570-0196-3

[宮崎利夫] Miyazaki, T. [西島基弘] Nishijima, M.: Badania nad polisacharydami grzybów XXVII. Badanie struktury polisacharydu ganodermy lśniącej, rozpuszczalnego w wodzie, działającego przeciw-guzowo. Biuletyn Chemiczno-Farmakologiczny, 1981. 29(12): 3611-3612. 1981.

Paterson, R. R. M.: Ganoderma – terapeutyczna bio-fabryka grzyba . Fitochemia 67: 1985- 2001. 2006.

SLIva, D.: Ganoderma lśniąca (Reishi) w leczeniu raka. Integracyjne terapie raka 2(4): 358-364. 2003.

[鵜飼茂夫] Ukai, S. i inni :Polisacharydy w grzybach XIII.: Właściwości przeciw-guzowe różnych polisacharydów wyodrębnionych z gatunków Dictyophora indusiata, Ganoderma japonicum, Cordyceps cicadae, Auricularia auricula-judae, oraz Auricularia. Biuletyn Chemiczno-Farmaceutyczny 31(2): 741-744. 1983.

Wasser, S. P.: Reishi lub Ling Zhi (Ganoderma lśniąca). Encyklopedia Suplementów Diety. Marcel Dekker, New York, str. 603-622. 2005.

Źródła niemieckie:

Hansel, R.: Traditionelle Reizkörpertherapie, gesehen als Immunstimulation.(Tradycyjne leczenie postrzegane jako zachęcanie organizmu do stymulacji odporności) W: Deutsche Apotheker Z. 124: 54-59. 1984.

Hegnauer, R., Hegnauer, M: Chemotaxonomie der Pflanzen. (Chemio-taksonomia roślin). Band I-X., XI.a, b. Basel : Boston : Berlin : Birkhäuser Verlag. 1962-1996.

Lindequist, U., Teuscher, E., Narbe, G.: Neue Wirkstoffe aus Basidiomyceten. (Nowe właściwości grzybów podstawkowych). Z f. Phytotherapie11: 139-149. 1990.

Wagner, H.: Pharmazeutische Biologie: Drogen und ihreInhaltsstoffe (Biologia Farmacji: Leki i zawarte w nich substancje). 3., neu bearb. u. erw. Aufl. Stuttgart : New York : Gustav Fischer Verlag, 1985. 496 p. ISBN 3-437-20341-X

Wagner, H., Wiesenauer, M.: Phytotherapie. Phytopharmaka und pflanzliche Homöopathika. (Fitoterapia: Fito-farmaceutyki i homeopatia ziołowa). Stuttgart : Jena : New York : Gustav Fischer Verlag, 1995. 414 str. ISBN 3-437-00775-0

Inne źródła wjęzykach obcych, woparciu o podsumowania wjęzyku angielskim:

[水野卓] Mizuno , T. i inni: Frakcjonowanie, modyfikacje chemiczne i działanie przeciw-guzowe nierozpuszczalnych w wodzie polisacharydów owocni Ganodermy Lśniącej Ganoderma Lucidum). Nippon Nōgeikagaku Kaishi. 59(11): 1143-1151. 1985. [水野卓, 鈴木絵理, 牧浩司, 田牧秀男: マンネンタケ(霊芝)の水不溶性多糖類の分画, 化学修飾, 抗腫瘍活性について. 日本農芸化学会

59(11): 1143-1151. 1985.]

[水野卓] Mizuno , T . i inni: Frakcjonowanie, właściwości strukturalne i działanie przeciw-guzowe rozpuszczalnych w wodzie polisacharydu z ”Reishi”, owocni Ganodermy Lśniącej. Nippon Nōgeikagaku Kai-shi 58(9): 871-880. 1984. [水野卓, 加藤尚美, 戸塚篤史, 竹中 一秀, 新海健吉, 清水雅子: マンネ ンタケ(霊芝)の水溶性多 糖類の分画, 構造, 抗腫瘍活性について. 日本農芸化学会 58(9): 871-880. 1984.]

 [Dr.] Babulka, P. : A XXI. század gyógyítói: a gombák. /Grzyby: uzdrowiciele 21 wieku/. [dokument elektroniczny]. 2005.

[Dr.] Balász, A.: Gyógynövények szerepe az elhízás megelőzésében és kezelésében. / Zioła lecznicze w zapobieganiu i leczeniu otyłości / [podsumowanie]. W: Orvosi Hetilap, 2010. t. 151, nr 19. str. 763-773.

[Dr.] Borcsa, B.: A hagyományos kínai gyógyászat immunmoduláns hatású növényei - rövid áttekintés. / Krótki przegląd roślin o właściwościach immunomodulujących w Tradycyjnej Chińskiej Medycynie/. W: Komplementer Medicina, 2008. t. XII. nr 3. str. 29-31.

Bugja, J., Balász, A.: A pecsétviaszgomba (Ganoderma lucidum) gyógyászati alkalmazásának lehetőségei : (irodalmi áttekintés).

/Możliwości wykorzystania Ganodermylśniącej wleczeniu: (przegląd naukowy)/ W: Hajtatás, korai termesztés, 2005. t. XXXVI. nr. 4. str. 32-34.

1. DFisher, H.W.: Reishi a megoldás: R&M az immunrendszernek.

Tłumaczenie: Maria Bakos, Sepsiszentgyörgy : Társ Kiadó, 2008. (Pomoc od Reishi : ratunek dla układu immunologicznego). 70 str. ISBN 978-973-1723-05-1

Gombahatározó I-II. / Podręcznik opisującygrzyby. t. I-II./ Ed. Imre Rimóczi, János Vetter. Budapeszt : OEE Mikológiai Társaság / OEE Towarzystwo Mikologiczne 1990. 473 str. ISBN 963 8251 08 5

Grünert, H., Grünert, R.: Gombák: Gunter Steinbach sorozata.

Grzyby: Seria Gunter Steinbach / Tłumaczenie: Dr.László Forró. Budapest : Magyar Könyvklub,1995. Természetkalauz sorozat. (Pilze). 287 str. ISBN 963 548 170 5

Gyógy- és aromanövények. /Rośliny lecznicze i aromatyczne/ 3 edycja. Wydanie Jenő Bernáth. Budapeszt : Mezőgazda Kiadó, 2000. 667 str. ISBN 963 9239 96 8

[Dr.] Jakucs, E.: A mikológia alapjai. /Podstawy mikologii / 4 edycja. [Budapeszt] : ELTE Eötvös Kiadó, 2009. 225 str. ISBN 978 963 284 038 3

[Dr.] Jakucs, E.: Gyógyító gombáink. /Nasze grzyby lecznicze/ W: Természet Világa: / Biuletyn Nauk Naturalnych, 1996. t. 127, wydanie 12. str. 547-550.

Kalmár, Z.: A gombák csodálatos világa. /Cudowny świat grzybów/ Budapeszt: Mezőgazda Kiadó, 1968. 111

[Dr.]Lelley, J. : A gombák gyógyító ereje : Mikoterápia az egészség szolgálatában. /Moc lecznicza grzybów. Miko-terapia w służbie zdrowia / Przetłumaczone przez autora, dr. J. Lelley. Budapeszt, Mezőgazda Kiadó, 1999. 155 str. ISBN 963 9121 74 6

Maszlavér, P.: AGanoderma lucidum (Curt.: Fr.) P. Karst termesztésre alkalmas törzseinek megválasztása hőmérsékleti igényük szerint. /Wybór odpowiednich szczepów Ganodermy

, na podstawie wymagań dotyczących temperatury./ W: Kertgazdaság, 2006. t. 38. wydanie 3. str. 3-9.

Maszlavér, P.: A pecsétviasz gomba, Ganoderma lucidum (Curt.: Fr.) Karst hazai termeszthetőségének lehetőségei. /Ganoderma lśniąca, możliwości hodowli na Węgrzech/ [praca doktorska]. Budapeszt : Uniwersytet Corvinus w Budapeszcie , Wydział Hodowli Warzyw i Grzybów, 2008. 115

Mikológia. /Mikologia/ Wyd. Erzsébet Jakucs, László Vajna. Budapeszt : Agroinform Kiadó, 2003. 477 s. ISBN 963 502 776 1